Powstanie warszawskie – zambrowskie ślady. Wywiad z dr. Andrzejem Zawistowskim

Obchody 74. rocznicy wybuchu powstania warszawskiego organizowane są dziś w całym kraju. Wszyscy oddają hołd poległym powstańcom, którzy walczyli o wolną Polskę. Czy historia powstania warszawskiego łączy się z naszym miastem? O to zapytaliśmy byłego mieszkańca Zambrowa, obecnie wykładowcę w Szkole Głównej Handlowej oraz kierownika Działu Historycznego Muzeum Powstania Warszawskiego, dra Andrzeja Zawistowskiego.

1 sierpnia 1944 roku o godz. 17.00 do walk powstania warszawskiego stanęło około 50 tys. powstańców Armii Krajowej zorganizowanych w zgrupowania obejmujące bataliony i inne formacje zbrojne. Wg udokumentowanych źródeł polscy żołnierze mieli do dyspozycji: 1000 karabinów zwykłych, 300 pistoletów maszynowych, 60 ręcznych karabinów maszynowych, 7 ciężkich karabinów maszynowych, 35 karabinów przeciwpancernych i Piatów, 1700 pistoletów zwykłych i 25000 granatów. Oznaczało to w praktyce, że uzbrojony był co 10 powstaniec. Pozostali mogli liczyć na broń zdobyczną lub przejętą po poległych kolegach. Zapasy amunicji były przewidziane na kilkudniową walkę. W rezultacie powstanie trwało 63 dni, będąc największym tego typu zrywem wolnościowym w historii II wojny światowej. Mimo znacznej przewagi militarnej, wojska niemieckie poniosły ogromne, blisko 50% straty: 10.000 poległych, 7.000 zaginionych, 9.000 rannych.

zambrow.org: W jaki sposób powstanie warszawskie, historia wspaniałych ludzi, walczących o wolną Polskę i jej stolicę, łączy się z naszym miastem?

dr Andrzej Zawistowski: Wbrew pozorom powstanie warszawskie jest bliskie historii Zambrowa, i to przynajmniej w trzech obszarach. Po pierwsze wielu przyszłych Powstańców przeszło przez zambrowskie koszary. Trudno wymienić wszystkie nazwiska, ale wspomnijmy chociażby o kilku.

Do zambrowskiej Szkoły Podchorążych Rezerwy Piechoty trafił Eugeniusz Lokajski, w Powstaniu noszący pseudonim „Brok”. To olimpijczyk z 1936 r., ale przede wszystkim autor znakomitych zdjęć z czasów Powstania. Zginął 25 września 1944 r.

Olimpijczykiem i zambrowskim podchorążym był też Janusz Zalewski „Supełek”. W czasie Powstania w Kedywie Okręgu Warszawskiego Armii Krajowej - Oddział Dyspozycyjny A. Od 2 sierpnia 1944 r. w zgrupowaniu „Radosław” - oddział dyspozycyjny dowódcy zgrupowania. Ranny na Woli, został zamordowany podczas niemieckiej pacyfikacji szpitala.

Zambrowską podchorążówkę skończył także Kazimierz Czapla „Gurt” – dowódca IV Zgrupowania „Gurt”. Po Powstaniu trafił do niewoli. Po wojnie osiadł w Gdańsku, gdzie zmarł w 1964 r.

Dywizyjny Kurs Podchorążych Piechoty przy 71. pułku piechoty skończył Jan Jaworski „Maryśka” – w Powstaniu zastępca dowódcy, a następnie dowódca II plutonu „Alek” w 2. kompanii „Rudy” batalionu Zośka. Ranny 22 sierpnia 1944 r., zmarł 10 października 1944 r.

Mazowiecką Szkołę Podchorążych Rezerwy im. gen. Józefa Bema skończył Tadeusz Wiwatowski „Olszyna”. On także trafił do Kedywu Okręgu Warszawskiego Armii Krajowej - Oddział Dyspozycyjny A. Od 2 sierpnia 1944 r. był w zgrupowaniu „Radosław” - oddział dyspozycyjny dowódcy zgrupowania. Był tam dowódcą oddziału (kompanii). Poległ 11 sierpnia 1944 r.

To oczywiście tylko wybrani Powstańcy z dużej grupy, która przewinęła się przez zambrowskie koszary.

zambrow.org: Oni wszyscy tylko przez pewien czas mieszkali w Zambrowie…

dr Andrzej Zawistowski: Część Powstańców miała w Zambrowie również swoje korzenie. Czasami pochodzili oni z miejscowych rodzin, czasami ich rodziców los do Zambrowa rzucił jedynie na kilka lat. To mniejsza i precyzyjniejsza do wskazania grupa. Znanych jest sześciu Powstańców, którzy urodzili się w Zambrowie.

Leon Jarząbek „Wieloborski” (1906), przeszedł cały powstańczy szlak bojowy: Wola - Stare Miasto - Śródmieście Północne. Trafił do niewoli, zmarł w 1969 w USA.

Jerzy Krzyżanowski „Irczyk” (1923) - najpierw walczył w batalionie „Kiliński” - 1. kompania „Wigry”. Od połowy sierpnia był w zgrupowaniu „Hal” - kompania szturmowa. Powstanie zakończył w Kierownictwie Produkcji Uzbrojenia. Jego bratem był Wacław Krzyżanowski „Raciborski” (1924). Kapral podchorąży, V Obwód (Mokotów) - dywizjon 1. pułku szwoleżerów Józefa Piłsudskiego. Poległ 1 (lub 2) sierpnia 1944 r. na Czerniakowie.

Tadeusz Malicki „Pomian” (1920). W czasie Powstania w Oddziale VI (Biuro Informacji i Propagandy Komendy Głównej Armii Krajowej) - w Oddziale Osłony Wojskowych Zakładów Wydawniczych. Powstanie przeżył i dostał się do niemieckiej niewoli.

Wasilewicz Zbigniew „Zbych” (1928) – był łącznikiem  w Zgrupowaniu „Róg” AK - batalion NOW-AK „Gustaw” - 4. kompania „Harcerska” - pluton łączności. Poległ 10 lub 11 sierpnia 1944 r. na Placu Zamkowym.

Eugeniusz Wrzosek „Andrzej” (1925). Walczył w Śródmieściu - zgrupowanie „Chrobry II” - II batalion „Lecha Grzybowskiego”. Po upadku Powstania trafił do niewoli. Zmarł w Wielkiej Brytanii.

zambrow.org: Czy można stwierdzić, że w walkach powstania warszawskiego brali udział zambrowianie?

dr Andrzej Zawistowski: Wspomniani Powstańcy urodzili się w samym Zambrowie. Można odnaleźć także osoby, które przyszły na świat w okolicznych miejscowościach. Warto też wspomnieć, że w Zambrowie zmarł Witold Krasnodębski „Zenon” (1913). Urodził się w Łodzi, walczył w szeregach Polskiej Armii Ludowej. Warszawę opuścił z ludnością cywilną.  

zambrow.org: Na początku rozmowy wspomniał Pan o trzech obszarach, na których powstanie warszawskie jest bliskie historii Zambrowa. Zambrowskie koszary, pochodzenie powstańców – co jeszcze może łączyć nasze miasto z warszawskimi wydarzeniami sierpnia i września 1944 roku?

dr Andrzej Zawistowski: Samo słowo „Zambrów” zaistniało podczas Powstania Warszawskiego jako pseudonim i hasło. Pseudonim „Zambrów” w czasie Powstania nosił Franciszek Świerczewski (1923). Był starszym strzelcem w zgrupowaniu „Radosław” - batalion „Miotła”. Po rozwiązaniu „Miotły” znalazł się w batalionie „Czata 49”. On także przeszedł cały Powstańczy szlak – od Woli przez Stare Miasto, skąd kanałami przedostał się do Śródmieścia Północnego a następnie Południowego. Trafił do niewoli, jednak uciekł z transportu do obozu jenieckiego.

Z kolei 31 sierpnia 1944 r. od godz. 18:00 zgodnie z rozkazem Komendy Okręgu Warszawa AK na terenach kontrolowanych przez Powstańców przez dobę obowiązywało hasło „Zatrzask”. Odzew brzmiał „Zambrów”. 

zambrow.org: Bardzo dziękujemy za interesującą rozmowę.

dr Andrzej Zawistowski: Ja również dziękuję i zapraszam do Muzeum Powstania Warszawskiego.

Jak się okazuje historia powstania warszawskiego wcale nie jest tak odległa od Zambrowa, jakby się wydawało. Czy wobec tego powstanie warszawskie możemy nazywać również „naszym” powstaniem? Podczas tych 63 dni walk poległo ok. 16 tys. powstańców i ok. 150 tys. ludności cywilnej. Tysiące osób zostało rannych. Około 650 tys. ludności cywilnej zostało wywiezione z Warszawy do obozu przejściowego w Pruszkowie, stamtąd 150 tys. do przymusowej pracy w Niemczech, a 50 tys. do obozów koncentracyjnych. Wśród nich byli również zambrowianie…

Dziś o godzinie 17:00 w Zambrowie i całym naszym województwie zawyją syreny. Zatrzymajmy się wtedy na chwilę i oddajmy hołd poległym Polakom. Ci ludzie walczyli o naszą przyszłość…